رمضان، بهار معنویت و اوج فصل شکوه عرفان

ابن‌اثیر می‌گوید: «یکی از نکاتی که خدای‌ سبحان در حدیث قدسی فرموده: «الصّوم لي وأنا أجزي به: روزه از آنِ من است و من به پاداش می‌دهم» این است که هیچ ملتی از ملل مشرک‌ و بت‌پرست، برای بت‌ها روزه نمی‌گرفتند؛ اگر‌چه برای بت‌ها نماز می‌خواندند، قربانی می‌کردند و مراسم دیگری داشتند. از این رو، روزه تنها برای خداست.خدای متعال روزه را به خود استناد داده و شخصا جزای روزه را به عهده گرفته است. هدف آن به ‌طور کلی تهذیب نفس و ایجاد طهارت و پاکی معنوی و رفع رنج و بلاست. در گفت‌وگو با محمد فنایی‌اشکوری، استاد فلسفه مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ابعادی از تأثیرات روزه بر تهذیب نفس بررسی شد که اکنون از نظر شما می‌گذرد.

*روزه در عرفان اسلامی و سیر و سلوک عرفا بسیار تأکید شده است، این روزه با روزه ای که در ماه مبارک رمضان گرفته می شود، چه تفاوت‌ها و چه شباهت‌هایی دارد؟
روزه، ابعاد مختلفی دارد که عمدتا در جوامع اسلامی تنها به یک بُعد آن پرداخته شده است و آن همان بعد ظاهری روزه است که امساک از خوردن و نوشیدن و سایر مبطلات است، البته در زمان روزه داردی به قرائت قرآن و نماز و دعا و مناجات هم بیش از اوقات دیگر توجه می شود. اما روزه مانند بسیاری از حقایق عالم، علاوه بر ظاهر دارای باطنی است و ماه رمضان به‌عنوان ماه روزه ظرفیت‌های بسیار فراوانی دارد که واقعا استفاده بسیاری از ماها از این ظرفیت، در حداقل است. ما در استفاده از بسیاری از نعمت های الاهی همین گونه هستیم. مثلا کمترین استفاده از قرآن را می بریم، درحالیکه بی‌نهایت ظرفیت دارد؛ در حد خواندن برای اموات و ثواب و قسم خوردن و از باب تبرک و تیمن در خانه نگه داشتن و … در حالی‌که قرآن باید برای معرفت و استکمال نفس برای رسیدن به خدا و برای تحقق بخشیدن به همه آن چیزهایی که به طور بالقوه در انسان هست مورد توجه قرار گیرد. وجود انسان ظرفیت بی‌شمار و بی‌نهایتی دارد «رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند» اما معمولا انسان‌ها استعدادها و توانایی‌هایشان را در حد رفع نیازهای ظاهری مادی و خوشی‌های سطحی زندگی صرف می‌کنند و به همین حد هم قانع می‌شوند و بیشترین قوا و استعدادهای وجود انسانی شکوفا نمی‌شود و ناشکفته باقی می‌ماند و انسان از این تحفه الهی به کمترین قناعت می‌کند. ماه رمضان هم این گونه است. ظرفیت ماه رمضان خیلی بیش از آن چیزی است که معمولا در جوامع اسلامی از آن استفاده می‌شود. روزۀ ظاهر ترک طعام است، اما روزۀ باطن ترک تعلق به اغیار و توجه تام به حق تعالی است. آن إعراض مقدمه این توجه است.
روزه ظاهر هست امساک طعام   روزۀ معنا  توجه دان تمام
ملاحسین کاشفی از عرفای قرن نهم در کتاب لب لباب مثنوی بیان زیبایی در معنای باطنی روزه دارد که ذکرش در اینجا خالی از لطف نیست. وی می گوید:
«در بیان روزه و آن در شریعت امساکست از مفطرات و در حقیقت اعراض است از التفات به جمیع کائنات. و گفته اند روزۀ جسد، باز ایستادن است از طعام و روزۀ دل نگاهداشتن دل است از وساوس آثام. روزۀ روح عدم التفات بکل انام و روزۀ سرّ استغراق در بحر مشاهده است علی الدوام. آن که روزۀ صورت دارد افطار او در شب باشد، و آن که روزۀ معنی دارد افطار او در وقت لقای رب باشد که “صوموا برؤیة و افطروا برؤیة”.»

*بین عبادتهای مختلف، روزه چه نقشی در تربیت انسان و تهذیب نفس دارد؟
دو بُعد در ماه رمضان هست که از آن غفلت می‌شود: یکی بُعد الاهی، معنوی و باطنی است که اهل معرفت و عرفا به این بعد توجه می‌کنند، اما معمولا عموم مردم به بعد ظاهری آن بسنده می‌کنند. ماه رمضان برای اهل معرفت، بهار معنویت و اوج فصل شکوه عرفان است. غیر از نافله‌هایی که در همۀ ایام وجود دارد ماه رمضان، نوافل خاصی دارد. قرائت قرآن همیشه کار زیبا و پسندیده‌ای است اما این کار در ماه مبارک رمضان تأکید و توصیه فراوانی شده است و بسیاری از مؤمنان کوشش می‌کنند که در ماه رمضان ختم قرآن داشته باشند. رمضان، ماه نزول قرآن و ماهی است که قرآن بر قلب پیامبر(ص) نازل شده است. ما می‌توانیم با قرائت قرآن و تطهیر دلمان زمینه‌ای را فراهم کنیم که بخشی از انوار حقایق و معارف قرآن بر دل ما هم تسری پیدا کند. لیلة القدر که از هزار ماه بهتر است در این ماه نورانی قرار دارد.  روزه عبادتی است که در این ماه واجب است، اگرچه در ایام دیگر استحباب دارد.

*با توجه به همه ویژگی‌هایی که روزه دارد اما افرادی مثل من سال‌هاست که روزه می‌گیریم اما آنچنان که باید و شاید تحول و تکاملی و صعودی در خود ندیدیم. علت این امر به چه عواملی بستگی دارد؟
آثار عینی عبادت از روح و باطن عبادت سرچشمه می گیرد، نه فقط از ظاهر و کالبد آن. اثر روزۀ حقیقی تقواست.  در آیه معروف مربوط به روزه، خداوند فلسفه وضع روزه را تقوا معرفی می کند.  يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمْ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (البقرة/183). یعنی اصلا روزه برای این است که تقوا در ما ایجاد شود. ارزش روزۀ ما به میزان تقوایی است که در ما تولید می کند. اگر روزه محدود به ظاهر نشود و سراسر وجود انسان را فراگیرد قطعا در وجود انسان تحول ایجاد می کند.
بازگردیم به ویژگی های معنوی رمضان. در عرفان عملی دو مفهوم «جوع» و «سهر» وجود دارد که خیلی مهم است. جوع یعنی اینکه انسان گرسنگی را تجربه کند و معده‌اش سبک باشد. سهر هم بیداری شب است. یکی از آثار این کار در واقع شکستن عادت‌های عادی و روزمره زندگی و آزاد شدن از اسارت این عادت‌هاست. ما انسان‌ها موجودات مادی هستیم و به غذا نیاز داریم و نمی‌توانیم بدون غذا زنده بمانیم و همینطور به خواب احتیاج داریم و برای ما ضروری است و نمی‌توانیم بدون خواب باشیم؛ ولی ماه رمضان به ما می‌آموزد که نباید اسیر این خواسته‌ها باشیم. ارادۀ انسان نیرومندتر از این امور است و می‌تواند بر این عادات دست کم به طور موقت غلبه کند و این به معنای قدرتمند بودن روح انسان است. بیدار شدن در دل شب برای همه کار راحتی نیست. بیدار شدن در سحر فقط برای سحری خوردن نیست؛ هرچند که سحری خوردن لازم است و کار خوبی هم هست، اما اولیای خدا استفادۀ بسیار بیشتری از سحر برای دعا و مناجات می‌کنند. رمضان ماه ذکر است، خوب است که انسان در ماه مبارک رمضان در تمام لحظات به یاد خدا باشد. دلش به یاد خدا باشد. ماه رمضان فقط برای تجربۀ گرسنگی نیست، بلکه ماه ترک معاصی است. انسان همیشه باید برای ترک گناه تلاش کند، اما این ماه اهمیت خاصی دارد. رمضان، ماه زهد است. در واقع همه این موارد تمرین ترک دنیا و کم کردن تعلقات آن است که انسان گرچه به طور موقت، بتواند از چیزهایی که به آن تمایل و گرایش و وابستگی دارد دوری کند و در مقابل آن خواسته‌ها مقاومت کند. رمضان ماه دعا و سخن گفتن با خداست. این همه دعاهایی که در ماه رمضان وارد شده است برای این است که ارتباط بنده و خدا قوی تر گردد، مانند دعای افتتاح، ابوحمزه ثمالی، دعای سحر، دعاهایی که در شب‌های قدر خوانده می شود مانند دعای جوشن کبیر که در آن اسماء الله را به زبان می آوریم.  در واقع همۀ اینها از ابعاد معنوی و غنی و پربار ماه مبارک رمضان است که واقعا برکات معنوی مانند باران و اقیانوسی اهل معرفت و معنویت را فرا می‌گیرد، اما واقعا این بُعد از سوی عامه مسلمانان کمتر مورد توجه است و بیشتر به همان ظواهر و شعائر قناعت می‌کنند و در همان حد متوقف می‌شوند.
لب فروبند از طعام و ازشراب   سوی خوان آسمانی کن شتاب
این دهان بستی دهانی باز شد     کو خورندۀ لقمه های راز شد
اتفاقا ماه رمضان که باید انسان کمتر در آن غذا بخورد برای بعضی ها ماه پرخوری است. بعضی ها وقتی ماه رمضان را می شنوند اولین چیزی که به ذهنشان می رسد ذولبیا و بامیا و افطاری های آنچنانی است. توجه به مواد غذایی در این ماه چنان است که وزارت بازرگانی و بازار و دولت و ملت را به درد سر می اندازد. در حالیکه قرار بود در این ماه ما قدری از وابستگی غذایی فاصله بگیریم. البته این سخن به معنای بی توجهی به تغذیه نیست. ما برای سلامتی خود باید به تغذیه در ماه مبارک رمضان توجه کنیم، اما این نباید به یک همّ بزرگ تبدیل شود و ماهی که قرار است در آن تمرین گرسنگی و کم خوری شود به پر خوری دچار شویم.
*به طور نسبی همه در ماه مبارک رمضان تغییرات روحی دارند و مهربان تر، بخشنده تر و صمیمی تر می شوند. چگونه این صفات خوب و دیگر صفاتی که باید داشته باشیم ولی نداریم را پیدا کنیم و در ماه‌های بعد در طول سال ثابت نگه داریم و هر سال بر آن بیافزائیم و تکامل پیدا کنیم؟
یکی از دلایلی که برغم روزۀ ماه رمضان، تغییرات روحی عمیق و پایدار کمتر در وجود امثال بنده پیدا می شود این است که ما در حد ظاهر متوقف می‌شویم. در صورتی که ماه رمضان ماه متحول شدن و صیرورت وجودی است؛ باید وجودمان دگرگون شود و به وجود دیگری تبدیل شود. اگر وجود ما عوض شود بعد از عید فطر دوباره به حالت اول بر‌نمی‌گردد. قرار است این وجود عوض شده و تغییر یابد. اینکه می‌بینیم پس از ماه رمضان با قبل از ماه رمضان فرق چندانی نکرده ایم به خاطر این است که تحول وجودی پیدا نشده است. گرچه عبادات در حد ظاهر هم ارزش دارد، ولی این مقدار حداقل استفاده و بهره‌ای است که از عبادت برده می‌شود. اولیای خدا به دلیل استغراق در ذکر و قرائت قرآن، نوافل، ادعیه و مناجات‌ها و یاد مدام حق کوشش می‌کنند که به باطن راهی پیدا کنند و در واقع پیام ماه رمضان را دریافت کنند و از نفحاتی که در این ماه دمیده می‌شود بهره ببرند و خود را در معرض آن قرار دهند.
* علاوه بر بعد ظاهری ماه رمضان به دو بعد دیگر آن اشاره کردید که یکی از آنها بعد معنوی و باطنی بود، بعد دیگر مورد نظر شما چیست که کمتر به آن  توجه می شود؟

بُعد دیگر ماه رمضانی که گاهی حتی بعضی از اهل معنویت ما هم از آن غفلت می‌کنند بعد انسانی و اجتماعی رمضان و روزه است. البته این بعد هم الاهی و معنوی است و نه در عرض آن، اما علاوه بر الاهی بودن ارتباط با خلق هم پیدا می کند. در تعالیم اسلامی معنویت جدا از امور دنیا نیست و توجه به خدا  از توجه به خلق جدا نیست، بلکه متضمن و مستلزم آن است. پس پسندیده نیست که کسی در ماه رمضان غرق در عبادت شود اما خلق و بندگان خدا را از یاد ببرد. در کنار همه عباداتی که در این ماه توصیه شده، ماه رمضان ماه انفاق است؛ یعنی یکی از کارهایی که در این ماه ارزشمند است و توصیه شده انفاق به نیازمندان است. شریک کردن فقرا در افطار و اطعام است. ماه ادای حقوق و توجه به دیگران است. ما در روز عید فطر دو کار انجام می‌دهیم: یکی اقامه نماز عید فطر و دیگری پرداخت زکات فطره. یعنی باید هم به خداوند توجه داشته باشیم و بندگیش کنیم و همه به خلق خدا و بندگان خدا و به نیازهای آنها توجه داشته باشیم. اینکه دلمان خوش باشد که عبادت می‌کنیم و فکر کنیم خوابیدن و نفس کشیدن در این ماه عبادت است و این تصور ما را از نیاز نیازمندان غافل کند، در واقع بخشی از مواهب ماه رمضان را از دست دادیم.
این مضمون را می توان از همین دعاهایی که هر روز به عنوان تعقیبات نماز خوانده می شود نیز استفاده کرد، مانند دعای معروف: «اَللّهُمَّ اَدْخِلْ عَلى‏ اَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ، اَللَّهُمَّ اَغْنِ کُلَّ فَقیرٍ، اَللّهُمَّ اَشْبِعْ کُلَّ جایِعٍ اَللّهُمَّ اکْسُ کُلَّ عُرْیانٍ، اَللّهُمَّ اقْضِ دَیْنَ کُلِّ مَدینٍ، اَللّهُمَّ فَرِّجْ عَنْ کُلِّ مَکْرُوبٍ اَللّهُمَّ رُدَّ کُلَّ غَریبٍ، اَللّهُمَّ فُکَّ کُلَّ اَسیرٍ، اَللّهُمَّ اَصْلِحْ کُلَّ فاسِدٍ مِنْ اُمُورِ الْمُسْلِمینَ اَللّهُمَّ اشْفِ کُلَّ مَریضٍ، اَللّهُمَّ سُدَّ فَقْرَنا بِغِناکَ ، اَللّهُمَ‏غَیِّرْ سُوءَ حالِنا بِحُسْنِ حالِکَ اَللّهُمَّ اقْضِ عَنَّا الدَّیْنَ، وَاَغْنِنا مِنَ‏ الْفَقْرِ، اِنَّکَ عَلى‏ کُلِّشَى‏ءٍ قَدیرٌ» در این دعا می‌گویئم خدایا همۀ فقرا را غنی کن. گرسنگان را سیر کن. کسانی که جامه ندارند، لباس و تن‌پوش برای آنها فراهم‌نما. خدایا قرض قرضداران را ادا کن. خدایا غم‌زده‌ها را نجات بده. غریب را برگردان و اسیران را نجات ده. خدایا همه مشکلات و دشواری‌های جامعه اسلامی را اصلاح کن. خدایا بیماران را شفا بده. این دعاها به اغنیا می‌گوید که شما باید به فکر گرسنگان و تهیه لباس برای نیازمندان باشید. شما باید به فکر پرداخت دین و وام افرادی که ناتوان از پرداخت هستند باشید. به سیاستمداران می‌گوید که شما باید در پی اصلاح امور مسلمین باشید. به طبیبان می‌گوید که شما باید برای بهبود بیماران کوشش کنید. حتی برای مردگان هم سرور طلب می کنیم، و این یعنی از خودمحوری بدر آمدن و به فکر همه بودن.   ما اینها را از خدا می‌خواهیم، اما میدانیم که اینها کارهایی نیست که خداوند مستقیم بیاید و گرسنه را سیر کند و یا قرض قرض‌دار را پرداخت کند. اینها باید از مجرا و توسط بندگان او انجام گیرد. در واقع با خواندن این دعاها، و استمداد از خداوند وظایف خود را هم یادآوری و تکرار می کنیم و از خدا می‌خواهیم ما را موفق بدارد که این وظایف را در این ماه انجام دهیم. ما اگر به  این دو بُعد ماه رمضان یعنی بُعد معنوی محض و عبادی و توجه به خدا و بعد اجتماعی و توجه به نیاز بندگان خدا و حل مشکلات دیگران توجه داشته باشیم، واقعا جامعه ما و فرد فرد جامعه پس از ماه رمضان بسیار متفاوت خواهند بود و آنگاه برکات ماه مبارک رمضان بیشتر آشکار می شود. این ظرفیت و استعداد در ماه رمضان وجود دارد. این باب گشوده است و این راه باز است؛ اگر ما نتوانیم از این مائده الهی حداکثر بهره‌برداری را داشته باشیم این ضعف و کوتاهی به خود ما بر می‌گردد. این همه استعداد و ظرفیت در ماه رمضان وجود دارد و ما باید کوشش کنیم در حد توان خودمان اینها را محقق کنیم.
*مسلما به دلیل همین ویژگی‌ها بوده که روزه در ادیان مختلف وجود داشته است؟
قرآن کریم در مورد روزه در ادیان مختلف می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» ما روزه را بر شما واجب کردیم همان طور که بر پیشینیان و امت‌های پیشین واجب کردیم. این آیه از هر کتاب تاریخی بهتر نشان می دهد که حکم الاهی روزه در همه ادیان الاهی وجود داشته است.
*همه عبادت‌ها برای خداست و خداوند به آنها پاداش می‌دهد اما در حدیث قدسی آمده که «الصوم لی و أنا أجزی به» روزه از آنِ من است و من به آن پاداش می‌دهم. این توجه و تخصص به روزه نشان دهنده چیست؟
البته هر عبادتی ویژگی خاص خود را دارد و منحصر به فرد است. قرآن به ما می‌گوید که روزه در همه ادیان وجود داشت؛ دلیلش هم این است که واقعا سازندگی‌ای که در روزه وجود دارد در هیچ عبادت دیگری وجود ندارد. یک تفاوت روزه با بسیاری از عبادات فراگیر بودن آن است؛ یعنی همه جنبه‌های وجودی انسانی را فرا می‌گیرد. در نماز رو به قبله می‌ایستیم و اذکاری را بیان می‌کنیم و حرکاتی انجام می‌دهیم و منحصر به ساعت خاصی است، اما روزه اولا در طول روز ادامه دارد؛ یعنی عملی است که تمام روز افراد را می‌پوشاند و در نتیجه آثارش در شب هم هست. در شب هم در اوقات افطار و سحر هم با روزه ارتباط داریم یعنی در واقع تمام طول شب و روز و تمام وجود انسان در استخدام این عبادت قرار می‌گیرد و درگیر آن می شود. علاوه بر این، روزه یک عمل خاصی نیست. باید در این عمل خود را از تمام آنچه که قبلا به آن عادت کرده و در واقع دلبسته و گاهی اسیر آنها بوده ایم رهایی ببخشیم و نجات دهیم. این امر به این صورت، در عبادات دیگر وجود ندارد. مجموع این ویژگی‌های روزه باعث شده که عبادت خاصی باشد. حالت احساس گرسنگی و سبک شدن و غلبه بر خواب و تشنگی و گرسنگی و مقاومت در مقابل خواسته‌ها، و بیداری در سحر ویژۀ روزه است و اینها می‌تواند روزه را از بقیه عبادات جدا کند و در نتیجه آثارش هم متفاوت خواهد بود.