بی‌شک بُعد باطنی و عرفانی اسلام در آمـوزه های شیـعی بسیار پررنگ است، اما این امر در متون درسی رایج در عرفان اسلامی چندان منعکس نیست. ازاین‌رو، بایسته بود که منتخباتی از آثار عرفای برجستۀ شیعه استخراج و تنظیم، و به‌عنوان متنی مرجع و آموزشی در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد تا تصویری هرچه نزدیک‌تر به واقع از تـفکر عرفـانی شیـعی ارائـه گـردد. ایـن کتـاب بـرای پاسخگویی به این نیاز تدوین یافته است.
فهرست مندرجات این اثر عبارت است از:
مقدمه
1. عرفان و سنت عرفانی در اسلام
2. چیستی عرفان
3 . کشف و شهود
4. عرفان و دین
5. تأویل عرفانی
6. وحدت و کثرت هستی
7. نگاهی دیگر به یگانگی هستی
8. اسماء و صفات
9. ذات و صفات
10. انسان کامل
11. نبوت و ولایت
12. معاد و اسرار قیامت
13. اسفار روحانی
14. نخستین گام سلوک
15. رهتوشه رهروان
16. برخی از آداب سیر و سلوک
17. اسرار نماز
18. فتوت
19. اکسیر سلوک: محبت
20. لقاء الله
این کتاب در 20 فصل طراحی شده است که حاوی امهات مباحث عرفانی است. این مباحث بطور کلی در سه قلمرو می گنجند: 1. مباحث مقدماتی که به فلسفه عرفان تعلق دارند، 2. مباحث مربوط به عرفان نظری و 3. مباحث مربوط به عرفان عملی.
در آغاز کتاب فصلی مقدماتی درباره چیستی عرفان و جایگاه عرفان در اسلام و تشیع ارائه می شود که خطوط کلی و دیدگاه مقبول در عرفان را عرضه می کند.
در ابتدای هر فصل مقدمه ای کوتاه برای ورود به بحث ارائه شده است. غرض شرح یا تلخیص مباحث فصل نیست؛ شرح عبارات و حل مشکلات آن به عهده استاد این درس است. در پایان هر فصل پرسش هایی برای مرور اهم مباحث و تفکر درباره آنها طرح شده است.
شایان ذکر است که این کتاب همچنان که می تواند به عنوان متنی درسی مورد استفاده قرار گیرد، می تواند به عنوان متنی برای معرفی عرفان اسلامی در اندیشه عارفان شیعی به علاه قمندان به عرفان اسلامی و صاحب نظران این رشته معرفی شود.
در مقدمه این اثر می خوانیم:
بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد لله رب العالمین. والصلاة والسلام علی رسوله و خیر خلقه محمد وآله الطاهرین.
حوزه ای از معارف که با توجه و تأمل در ابعاد باطنی تعالیم اسلامی در فرهنگ اسلامی ظهور و رشد یافت علوم عرفانی است. مهمترین شاخه های علوم عرفانی عبارتند از علم عرفان نظری و علم عرفان عملی. علم عرفان نظری حاصل تأمل در ابعاد باطنی عقاید اسلامی و در محور آن توحید است و علم عرفان عملی حاصل تأمل در ابعاد باطنی احکام و اخلاق اسلامی و سلوک باطنی و راه رسیدن به آن بر محور عبودیت است. در زمینه هر یک از علوم یادشده آثار علمی فراوانی از سوی عرفا در اعصار مختلف و با دیدگاه های متنوع به رشته تحریر درآمده است که از برخی از آنها به عنوان متون درسی استفاده می شود. معروف ترین متن درسی در عرفان نظری کتاب فصوص الحکم محی الدین ابن عربی است که شرح های بسیاری بر آن نوشته شده است. و رایج ترین متن در عرفان عملی کتاب منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری است که آن نیز دارای شرح های متعددی است.
شکی نیست که بعد باطنی و عرفانی اسلام در آموزه های شیعی بسیار پررنگ است و هم از این رو عالمان شیعی در شکل گیری و تکامل علوم عرفانی سهم بسزائی داشته اند؛ اما این امر در متون درسی رایج در عرفان اسلامی که در حوزه های علمی شیعی تدریس می شوند چندان منعکس نیست. برغم وجود میراثی غنی و آثاری گرانبها در عرفان اسلامی، متن درسی مناسبی برای آموزش عرفان با رویکردی شیعی در اختیار نداریم. متنی که اولا از پاره ای سوء برداشت ها مصون باشد، ثانیا عرفان اسلامی را از نگاه شیعی عرضه کرده باشد، ثالثا جامعیت داشته باشد و رابعا مناسب برای تدریس باشد، دشوار می توان یافت. تدوین چنین متنی نیز در کوتاه مدت کار آسانی نیست. از این رو، بر آن شدیم تا منتخباتی از آثار عرفای برجسته شیعه را شناسائی، استخراج و تنظیم نموده، به عنوان یک متن مرجع و آموزشی در اختیار علاقمندان قرار دهیم تا تصویری هرچه نزدیک تر به واقع از تفکر عرفانی شیعی عرضه کرده باشیم.
لازم است یادآوری کرد که عرفان ناب اسلامی و شیعی همان است که در قرآن و سنت آمده است و علم کامل و خالص آن نزد معصومین (ع) است. ازاین رو، سخنان و نوشتارهای عالمان و عارفان فی نفسه حجیتی ندارند و مصون از خطا نیستند، بلکه باید به منابع دینی عرضه و با معیار عقلی و نقلی معتبر سنجیده شوند. متون برگزیده در این اثر نیز از این قاعده مستثنا نیستند و هر متنی نشانگر نظر نویسنده آن است که می تواند و انتظار می رود مورد تأمل و بررسی قرار گیرد.
مخفی نیست که اکثر عرفای شیعه پس از ابن عربی که صاحب اثر در زمینه عرفان نظری هستند متاثر از ابن عربی و اتباع او هستند. در عرفان عملی نیز تأثیر پذیری از عرفای اهل سنت وجود دارد. بنا بر این، نباید گمان کرد که هر آنچه در آثار عرفانی عالمان شیعی آمده است لزوما متخذ از آموزه های شیعی باشد. اما در هر حال، می توان تاحدی اعتماد داشت و متوقع بود که مؤلفان آثار عرفانی شیعی به معارف شیعی توجه داشته و دستکم کوشیده اند از عناصر ناسازگار با معارف شیعی احتراز کنند.
در این مجموعه کوشیده ایم متونی را برگزینیم که تاحدودی نشانگر دیدگاه های عرفای شیعی در مباحث مختلف عرفانی باشد. به عبارت دیگر، غرض ارائه مباحث عرفانی است آن گونه که در متون عالمان شیعی آمده است، نه ارائه عرفانی که مستقیما از منابع دینی یعنی قرآن و سنت استخراج شده باشد. گرچه عارفان شیعی می کوشند از منابع دینی دراین زمینه استفاده کنند، اما مبانی فکری هر عالم و رویکرد او در فهم و تفسیر منابع دینی بی اثر نیست. بدین جهت چون متون موجود از آثار نویسندگان مختلف انتخاب شده است، تنوع در سلایق و رویکرد و سبک نگارش نیز اجتناب ناپذیر است. این تنوع و تفاوت گرچه از سویی ممکن است موجب قدری دشواری در مطالعه متن شود، اما از سوی دیگر خواننده را با تنوع در تفکر و ادبیات عرفانی شیعی آشنا می کند.
باید اذعان کرد که چنین گزینش محدودی از برخی آثار بعضی از عارفان شیعی هرگز نمی تواند منعکس کننده همه دیدگاه ها و دریافت ها و نشانگر سهم عظیم عالمان شیعی در تولید عرفان اسلامی باشد، اما در فقدان متون آرمانی و به عنوان نخستین گام در این زمینه می تواند خلائی را پر کند و راه را برای تدوین آثاری غنی تر بگشاید.
برای اینکه خواننده با کلیت نظام فکری عرفانی عالمان شیعی آشنا شود کوشش شده است متون برگزیده اهم مباحث عرفانی در بعد نظری و عملی را پوشش دهد.
باید توجه داشت که عرفان علمی و تدوین شده تنها گزارش احوال و شهودات عرفانی نیست، بلکه تحلیل ها و تبیین های عقلی، استفاده از دیدگاه های فلسفی و کلامی و بهره گیری از آیات و روایات در آن بسیار است. از این رو، بویژه از زمان ملاصدرا شیرازی و ظهور حکمت متعالیه او، بسیاری از مباحث الهیاتی و عقیدتی بین علم عرفان و فلسفه و کلام مشترک و دستکم مشابه است. بدین جهت گزینش برخی مباحث عرفانی از کتبی که ممکن است صبغه فلسفی و کلامی یا تفسیری نیز داشته باشند امری غریب و دور از انتظار نیست.
خواننده این اثر لازم است علاوه بر آشنائی با زبان عربی در حد مطالعه متون تخصصی الهیاتی، دستکم یک دوره فلسفه اسلامی در حد نهایة الحکمة و کلام اسلامی در حد تجرید الإعتقاد را آموخته باشد. همچنین برای استفاده بیشتر از این اثر لازم است خواننده آن یک متن عرفانی یا دو واحد درسی در عرفان اسلامی را نیز گذرانده باشد.