گفتگو درباره تفکر فلسفی

 

کتاب ” تفکر فلسفی“ در چیستی و چرایی فلسفه و نسبت آن با دیگر علوم و معارف” اثر دکتر محمد فنائی اشکوری منتشر شد.

در پشت جلد این کتاب می خوانیم:

فلسفه، تفکر عقلی روشمند دربارۀ پرسش‌های بنیادین بشر و از زیربنایی‌ترین عناصر سازندۀ فرهنگ و تمدن است. بسیاری از اثرگذارترین شخصیت های متفکر تاریخ در جوامع مختلف فیلسوفان هستند. از اینجاست که شناخت چیستی و چرایی فلسفه اهمیت بسزایی دارد. دربارۀ فلسفه، اهمیت و اعتبارش پرسش‌ها و ابهام‌های فراوانی مطرح است.

برخی از این پرسش‌ها بدین قرار است: روش تفکر فلسفی چیست؟ چگونه می‌توان در فلسفه نوآوری کرد؟ فلسفه با علوم و معارف دیگر چه نسبتی دارد؟ نسبت فلسفه با دین چیست؟ فلسفه چه نقشی در زندگی بشر دارد؟ چرا گروهی با فلسفه مخالف هستند؟

نویسنده می کوشد در فصل‌های گوناگون کتاب به این پرسش ها پاسخ دهد.

این کتاب توسط انتشارات حکمت اسلامی منتشر شد و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت.

برای آشنایی با این اثر گفت و گوی ما با نویسنده کتاب را در زیر می خوانید:

 

موضوع کتاب “تفکر فلسفی” دقیقا چیست و چه هدفی را از تألیف این کتاب دنبال می کنید؟

همانگونه که از عنوان کتاب پیداست، موضوع آن چیستی تفکر فلسفی (philosophical thought)، ویژگی ها و روش های آن و تمایزش با شیوه های دیگر تفکر مانند تفکر تجربی، تاریخی، دینی و عرفانی است. بخشی دیگر از کتاب درباره ارتباط و تعامل فلسفه با دیگر حوزه های معرفتی بحث می کند. مباحث این کتاب در حقیقت از مقوله فلسفه شناسی یا فلسفۀ فلسفه یا فرافلسفه (meta philosophy) است. در شاخه های مختلف فلسفه از هستی، معرفت، اخلاق، ذهن، ماده، علم و مانند آن بحث عقلی می شود. اما در اینجا از خود فلسفه و تفکر فلسفی و چیستی و چگونگی آن بحث می کنیم.

 

آیا می توان گفت این بحث نوعی تحقیق درجه دوم (second order) است که موضوع آن فلسفه است؟

اگر از این زاویه نگاه کنیم در این کتاب دو سنخ بحث طرح می شود. هم از تفکر فلسفی به عنوان یک فعالیت عقلانی بحث می کنیم که بحثی است درجه اول و ناظر به نوع خاصی از معرفت که از این جهت با معرفت شناسی و روش­ شناسی پیوند می خورد. هم از دانش فلسفه به عنوان یک دانش تحقق یافته در تاریخ بشر در فرهنگ های مختلف بحث می کنیم که به این اعتبار بحثش درجه دوم است، چون ناظر به دانش خاصی به معنای descipline است .

بطور کلی چه مباحثی در این کتاب طرح شده است؟

مهم ترین کاربردهای فلسفه در طول تاریخ، روش فلسفه آموزی، روش تفکر فلسفی یا فلسفه ورزی، تاریخ فلسفه، فلسفه تطبیقی، فلسفه اسلامی معاصر، نوآوری در فلسفه، رابطه فلسفه با علم، نسبت فلسفه با دین، نقد دیدگاه های مخالفان فلسفه و پیشنهادها و راهکارهایی برای رشد و توسعه تفکر فلسفی، برخی از مباحثی اند که در این کتاب طرح شده اند.

 

مخاطب این کتاب چه کسانی هستند؟ به عبارت دیگر، مطالعه این کتاب را به چه کسانی توصیه می کنید؟

مخاطب این کتاب همه کسانی هستند که به نحوی با فلسفه درگیرند، از محققان فلسفه تا علاقمندان عام فلسفه، و حتی و به ویژه مخالفان فلسفه.

گاهی لازم است پژوهشگر فلسفه و فیلسوف از فضای فلسفی خودش بیرون بیاید، به فلسفه های دیگر نیزی سری بزند و از منظری بیرونی به فلسفه بنگرد. کسی که فقط با یک نظام یا مکتب و سنت فکری فلسفی آشناست و فلسفه را محدود به فلسفه ای که خود با آن آشناست می داند، تصور درستی از فلسفه ندارد. نگاه به فلسفه از بیرون و دیدن مکتب ها و نظام های متعدد و متنوع فلسفی و تأمل در آن، تصویر متفاوتی از فلسفه به ما می دهد. کسی که در نقطه ای در درون جنگل هست و نگاهش را به چند درخت دوخته است، تصویر درستی از جنگل ندارد. این تصویر وقتی بدست می آید که ارتفاع بگیرد و از بالا و از چشم پرنده (bird’s-eye view) منظره را تماشا کند.

معمولا طلاب و دانشجویانی که وارد رشته فلسفه می شوند در آغاز تصور روشنی از فلسفه ندارند و فلسفه برای آنها امری اسرارآمیز، مبهم و راز آلوداست و گویی دل به دریا می زنند و تیر در تاریکی می اندازند و وارد فضایی مبهم می شوند که امید می برند تدریجا قدری روشن شود. برخی نیز به دلیل همین ابهام و تاریکی، هراسناک از آن می گریزند. مطالعه این کتاب می تواند این فضا را تاحدی روشن کند و تاریخ و جغرافیای فلسفه را به خواننده نشان دهد تا بتواند آگاهانه در این باره تصمیم بگیرد.

این کتاب چه ویژگی هایی دارد و تفاوت آن با کتاب های مشابه در این زمینه چیست؟

یکی از ویژگی های این کتاب قلم روان آن است. سعی شده است مباحث تا آنجا که ممکن است به بیان واضح و همه فهم ارائه شود. چون بسیاری از مباحث کتاب به صورت گفتگو مطرح شده است مطالعه آن آسان است و متفاوت با نوع کتاب های فلسفی است که دشوار و خسته کننده اند. از این نظر این کتاب برای عموم اهل مطالعه قابل استفاده است.

بخشی از کتاب پاسخ به مخالفان فلسفه است. منظور از مخالفان فلسفه چه افراد یا گروه هایی هستند؟

جریان ها و طیف های مختلفی در غرب و شرق از متشرع تا سکولار با فلسفه مخالفت کرده و می کنند، مانند برخی متکلمان، محدثان، فقها، صوفیان، و علم گرایان (ساینتیست های پوزیتیویست).  برخی با فلسفه بطور کلی مخالف اند، و بعضی با فلسفه اسلامی مخالف اند، نه با فلسفه بطور کلی. اینها نیز چند دسته اند. یک گروه متجددان و سکولارها هستند که فلسفه اسلامی را فلسفه نمی دانند، بلکه آنرا کلام یا الاهیات می شمارند. گروه دیگر برخی از متشرعان هستند که چون فلسفه اسلامی را با آموزه های اسلامی ناسازگار می دانند به جنگ با آن برخاسته اند.

با چه مبنا و رویکردی به بحث با مخالفان فلسفه پرداخته اید؟   

در این کتاب تفکر فلسفی تبین شده و از اصل تفکر فلسفی دفاع شده است، نه از آراء فلاسفه، یا مکتب فلسفی خاص و نشان داده شده که مخالفت با برخی آراء فلاسفه یا رد یک مکتب فلسفی خاص، هرگز به معنای رد فلسفه نیست.

به بیان دیگر غرض این کتاب دفاع از عقلانیت یا عقل ورزی است، چرا که فلسفه عرصۀ عقل ورزی است و مخالفت با تفکر فلسفی در واقع مخالفت با عرصه ای مهم از خردورزی است؛ چون فلسفه چیزی جز خردورزی روشمند و نظام مند نیست. به این معنا منطقا تفکر فلسفی قابل انکار عقلانی و منطقی نیست. نقد عقلانی تفکر فلسفی به معنای رد تفکر فلسفی، در واقع به نوعی پرداختن به تفکر فلسفی است که امری پارادوکسیکتال است.

اگر بخواهید مدعیات اصلی خود در این کتاب را بطور خلاصه بیان کنید چه می گویید؟

مهمترین نکته در این کتاب تصحیح تلقی ما از فلسفه است. در این تلقی فلسفه عقل ورزی روشمند و نظام مند درباره پرسشهای بنیادین بشر در هر موضوعی است. بنا بر این فلسفه اساس تفکر و اندیشه در هر حوزه و زمینه ای است، از جمله در تفکر دینی و در علوم طبیعی و انسانی. فلسفه خردورزی در باب نیک زیستن و نیکو زیستن است و به این اعتبار فلسفه مبنای عقلانی تمدن انسانی است. اگر مهمترین وجه ممیز انسان خردورزی نباشد، دستکم یکی از مهمترین وجوه ممیز انسان خردورزی است؛ حال اگر توجه کنیم که تفکر فلسفی چیزی جز خردورزی منضبط نیست، مخالفت با فلسفه قابل توجیه نیست.

نسبت فلسفه و دین و ابتنای دین ورزی عقلانی بر تفکر فلسفی موضوع محوری دیگر در کتاب است. مناسبات فلسفه و علم و تأثیر متقابل آنها بر یکدیگر نیز از مباحث مطرح شده در این کتاب است.

 

بخش هایی از کتاب تفکر فلسفی انتقادی و نقد برخی دیدگاه ها به ویژه دیدگاه مخالفان فلسفه است. روش و کیفیت نقد در اثرگذاری آن بسیار مهم است. اخیراً شما مقاله ای در نقد دیدگاه استاد محمدرضا شفیعی کدکنی دربارۀ ماهیت عرفان در کتاب «زبان شعر در نثر صوفیه» نوشتید که در فصلنامه نگاه آفتاب منتشر شد، چگونه به نقد و انتقاد در این کتاب و این مقاله پرداختید، چون متاسفانه در کشور ما در بسیاری از موارد شاهد هستیم که توهین و تخریب با نقد و کار علمی آمیخته می شود؟

 

نقد علمی و منطقی، بررسی یک نظر یا دیدگاه بر اساس یک نظر و دیدگاه دیگر است، نه منازعه بین دو شخص. در نقد علمی جایی برای ابراز احساسات نیست، چه رسد به إعمال خشم و ستیز و انتقام جویی. اصولا در نقد علمی نقد کننده و نقد شونده به عنوان دو فرد حضور ندارند، بلکه دو دیدگاه و نظر با هم سنجیده می شوند و نقاط ضعف و قوت آنها بحث می شود. عرصه نقد عرصه مواجهه و برخورد اندیشه هاست، نه افراد. با معیارهای علمی و منطقی نظری سنجیده می شود و نقاط قوت و کاستی های آن بیان می شود. استفاده از زبان گزنده و ابراز خشم و توهین ربطی به نقد ندارد؛ اینها دو مقوله متفاوت هستند. تندخوئی کردن بنام نقد جنگ و دعوا و ستیز زبانی و کلامی است. جنگ و دعوا اقسامی دارد؛ گاهی گلاویز شدن فیزیکی است و گاهی هم زبانی و کلامی است. ماهیت آنها تفاوتی با هم ندارند، تفاوت در نحوه اجرا است.  در این گونه مخاصمه و ستیزه هرکسی می کوشد خود را برکشد و دیگری را تحقیر و از میدان بدر کند. محور حقیقت نیست، انانیت است. ازاین رو این گونه زبان سازنده نیست و فایده و خیری بر آن مترتب نیست. نقد علمی و منطقی اصلاح است و بدزبانی و تندخوئی افساد. عجیب است که برخی با ادعای هدایت و ارشاد و اصلاح دیگران از این روش های غیر اخلاقی استفاده می کنند. غافل از اینکه این روش ها نه تنها کسی را به حق نزدیک نمی کند بلکه دورتر می کند و در حقانیت دعاوی مدعیان و در صداقتشان تردید جدی ایجاد می کند. رعایت ادب و انصاف و همدلی شرط نقد سازنده است. بنده آیا در نقدهایم تلاشم کرده ام تا آنجا که می توانم این نکات را رعایت کنم، اما اینکه تا چه اندازه موفق بوده ام را خوانندگان می توانند داوری کنند.