طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن اثر آیت الله سید علی خامنه ای حاوی متن 28 سخنرانی ایشان است که در مسجد کرامت مشهد در ماه رمضان سال 1353 ایراد شده است. خلاصه ای از کتاب با همین عنوان نخستین بار در 1354 منتشر شد. متن کامل سخنرانی ها در سال 1392 از سوی مرکز صحبا به صورت کتاب فوق منتشر گردید. این کتاب به زبان های مختلف از جمله انگلیسی، عربی، آلمانی، ترکی، ایتالیایی و چینی ترجمه شده است. معظم له در باره مباحث این کتاب می گویند: «بنده یک ماهِ رمضان در مسجد امام حسنِ مشهد سخنرانیِ مستمر سی جلسه‌ای داشتم. آن زمان به ضبط سخنرانی‌ها خیلی اهمیت داده نمی‌شد؛ اما استثنائاً همهٔ این سی سخنرانی ضبط شده‌است. در آن سخنرانی‌ها راجع به توحید، امامت، ولایت، نبوّت و سایر مباحث اساسی بحث شده‌است که الان هم آنها را تأیید می‌کنم. اینها پایه‌های فکری برای ایجاد یک نظام اسلامی بود؛ اگرچه ما آن موقع امیدوار نبودیم که نظام اسلامی شش، هفت سال دیگر محقّق شود. می‌گفتیم اگر پنجاه سال دیگر هم ایجاد نشود، بالاخره پایه‌های فکری‌اش اینهاست. آن کار، جهت دادن به فکر نسل جوانِ آن روز بود.»
کتاب ویژگی های منحصر به فردی دارد که در فایل صوتی توضیح داده ام. مباحث طرح شده در این سخنرانی ها که هم بدیع و ابتکاری و هم پرشور و انقلابی است در زمانی که طرح شد هم با مخالفت جمعی از قشریون مذهبی که نوآوری های آن را بر نمی تافتند روبرو شد و هم خشم ساواک و دستگاه امنیتی رژیم شاهنشای را بر انگیخت. ایشان خود در این زمینه می گویند:
«من یادم می‌آید توی همین تهران بعضی از علماء و بسیاری از مردم با مرحوم مطهری سر همین قضیهٔ [کتاب] حجاب درافتادند. من در مشهد یک بحثی کردم در باب ولایت، یک برداشت جدیدی از کلمهٔ ولایت و مسألهٔ ولایت که ماه رمضان بود و بحث‌هایی برای جوان‌ها می‌کردیم آن وقت‌ها راجع به توحید و نبوت و چه و از جمله ولایت، یک بحث قرآنی خیلی خوب و کاملی بود بعد هم چاپ شد یعنی؛ خلاصه‌اش هم یک جایی چاپ شد، اصل سخنرانی‌ها هم بعد از انقلاب درآوردند چاپ کردند. یک عده‌ای در مشهد جنجال علیه من به راه انداختند که چرا در زیر کلمهٔ ولایت فلانی این حرف‌ها را زده در حالی که این منکر به معنای انکار آن ولایتی که آنها می‌گفتند که نبود، آنها می‌گفتند ولایت یعنی محبت. خب ما محبت ائمه را که قبول داریم؛ ولایت یعنی اعتقاد به امامت علی. این را که ما قبول داشتیم یک چیزهایی علاوهٔ بر اینها ما از کلمهٔ ولایت پیدا کرده بودیم. من آیات ولایت را در قرآن جمع کردم؛ آیاتی که در آن کلمهٔ ولایت بکار رفته‌است «هنالک الولایة لله» مثلاً فرض کنید و آیات متعددی را، از این کلمات یک برداشت جدیدی از کلمهٔ ولایت را من عرضه کردم مطرح کردم. خب این باید مغتنم شمرده بشود. در عالم پزشکی اگر یک نفری بیاید فرض بفرمائید دربارهٔ حصبه یک ایدهٔ جدیدی را مطرح کند که اضافهٔ بر معلومات قبلی باشد با او چه جوری رفتار می‌کنند؟ خب احترامش می‌کنند، تکریمش می‌کنند.»
پیام و مضمون اصلی کتاب معرفی اسلام به عنوان نظام جامع و به هم پیوسته باور و زندگی بر اساس قرآن است. مباحث ایمان، توحید، نبوت و ولایت با این رویکرد طرح شده است. نظریه ای که در این مباحث طرح و تببین می شود این است که باورهای اسلامی علاوه بر مفاد نظری دارای استلزامات عملی در زندگی فردی و اجتماعی است. غایت دین کمال و سعادت انسان است. انبیا برای رساندن انسان به سعادت و کمال، نخست افرادی را تربیت و تهذیب می کنند و سپس در صدد تأسیس جامعۀ توحیدی بر می آیند. در جامعۀ توحیدی حاکمیت از آن خدا است که بدست پیامبر و امام معصوم و پس از آنها بدست ولی فقیه اعمال می شود. یکی از شاخصه های چنین نظامی استقرار عدل و قسط و برابری انسان ها و نفی تبعیض طبقاتی و بنای جامعه ای است که در آن اقلیتی کاخ نشین و اکثریتی کوخ نشینی نباشد. انبیا و ائمه اطهار در پی بنای چنین جامعه ای کوشیده اند.
بحث امامت که در این کتاب ناتمام مانده است در کتاب دیگری با عنوان “انسان 250 ساله” طرح شده است. بنابر این پس از مطالعه کتاب “طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن” مطالعۀ کتاب “انسان 250 ساله” را پیشنهاد می کنم.
مطالعۀ این دو اثر گرانقدر برای هرکسی که بخواهد شناخت عمیقی از اسلام داشته باشد ضروری است، چه عالمان دین و چه عموم اهل اندیشه و دانش. برای فهم بهتر کتاب و کمک به مطالعۀ آن، مباحث کتاب در پنج جلسه فایل صوتی تلخیص و تبیین شده است که به عنوان هدیه ای نوروزی در آغاز سال 1399 شمسی تقدیم دوستان و عزیزان فرهیخته و اهل مطالعه می گردد. ضمنا نسخۀ الکترونیکی این دو کتاب در دسترس و قابل دانلود است.
خلاصه و تحلیل کتاب “طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن”:
جلسه اول
جلسه دوم
جلسه سوم
جلسه چهارم
جلسه پنجم