شب قدر شب نزول قرآن و شب نزول حقایق عالم غیب و ملکوت بر جان‌ها و قلوب اولیاست. فرموده‌اند لیله‌القدر را در دهه آخر ماه مبارک رمضان بجویید. شب قدر شب سلام و شب نزول فیوضات و برکات است؛ «سلام هی حتی مطلع الفجر»
شب قدرست و طی شد نامه هجر
سلام فیه حتی مطلع الفجر
دلا در عاشقی ثابت قدم باش
که در این ره نباشد کار بی اجر
حضرت رسول(ص) قرآن را در دو مرحله دریافت کرد؛ دفعی و تدریجی. انزال فرود یکجا و یکباره قرآن است و تنزیل فرود تدریجی آن است. لیله القدر شب انزال قرآن بر قلب رسول خداست. پس زمان نزول دفعی قرآن لیله القدر است. ظرف و وعاء قبول و دریافت آن، قلب مبارک رسول الله(ص) است که انسان کامل و جامع حقایق کونی و صور الهی است. به قلب یا صدر انسان کامل هم لیله القدر گفته اند. قرآن در لیله القدر یعنی در قلب رسول الله(ص) نازل شده است. اهل معرفت فرموده اند لیله القدر هر کس وقتی است که خداوند بر او تجلی خاص دارد. با این تجلی خاص قدر و منزلت هر کس در پیشگاه حق معلوم می گردد. لیله القدر آغاز وصول سالک است.
شب لیله القدر من دوش بود
که دست نگارم در آغوش بود
یا
شبی کان دلبر عیار با ماست
نه یک شب صد شب قدر است ما را (دیوان شمس)
معمولا در نیمه دوم ماه مبارک رمضان به دنبال قیام و صیام و عبادت و روزه داری و جوع و سهر (بیدار ماندن)، قلب های پاک بیشتر مستعد دریافت تجلیات حق می شوند. البته هرگاه چنین استعدادی باشد فیض و تجلی و نزول ملائکه خواهد بود؛ که از آن جانب محدودیتی نیست. این ایام از آن اوقاتی است که نسیم های رحمت خاص حق در وزیدن است. حضرت رسول(ص) فرمود: «الا إن لربکم فی دهرکم نفحات الا فتعرضو لها و لا تعرضو عنها؛ همانا در طول عمر شما، نسیم های الهی وزیدن می گیرد، پس بیدار باشید و خود را در معرض این نسیم ها قرار دهید.»
یکی از چیزهایی که زمینه را برای دریافت این نفحات آماده می کند عبادت نیمه شب است. «قم اللیل الا قلیلا… انا سنلقی علیک قولا ثقیلا؛ به پا خیز شب را مگر اندکی… در حقیقت ما بزودی بر تو گفتاری گرانبار القا می کنیم» (مزمل/2 و 5). این بیداری و شب زنده داری است که پیغمبر را مستعد دریافت و تحمل قول ثقیل و قبول حقایق سنگین می سازد. «و من الیل فتهجد به نافله لک عسی ان یبعثک ربک مقاما محمودا؛ و پاسی از شب را زنده بدار تا برای تو [به منزله] نافلهای باشد امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند» (اسراء/79). پس با شب خیزی و به جای آوردن نوافل انسان به مقام محمود می رسد.
در این شب ها نباید به شرکت در مراسم و بی خوابی اکتفا شود. تطهیر دل و شست وشوی جان با آب توبه باید کرد. باید اتصال و ارتباط قلبی با خدا برقرار کرد و تحول وجودی یافت. اگر انسان بعد از شب قدر از حیث روحی و معنوی و اخلاقی و ایمانی همان انسان قبل از شب قدر باشد، چنین کسی شب قدر نداشته است. مهم ترین اتفاق باید در درون رخ دهد. شب های قدر زمان توبه و ندامت و طلب مغفرت است. «ان الله یحب التوابین و یحب المتطهرین» (بقره/222). دعا و مناجات و بیداری و مراسم، ابراز و اظهار آن تحول درونی و رویه بیرونی آن حقیقت درونی است. برای بهره گرفتن از برکات و سلام این شب باید خود را آماده کرد.
شب قدر برای همه نیست؛ چنان که عید برای همه نیست. شب قدر و عید فطر ایام تقویمی نیستند. اگر برای کسی تحول احوالی رخ داد او شب قدر داشته است. ممکن است شب قدر بر کسی بگذرد اما او در آن حضور نداشته باشد و آن را تجربه نکند. شرکت در قدر به صرف شرکت در مراسم نیست. به هر میزان تحول درونی حاصل شده باشد مغفرت و قرب هم حاصل شده است. در شب های قدر فرشتگان بر پاکان نازل می شوند و سلام می آورند. در رأس همه و بیش از همه فرشتگان بر ولی خدا و انسان کامل نازل می شوند. اما فرشته برای هر کسی می تواند نازل شود. «الذین قالو ربنا الله ثم استقامو تتنزل علیهم الملائکه الا تخافو اولا تحزنوا و ابشرو بالجنه التی کنتم توعدون؛ در حقیقت کسانی که گفتند پروردگار ما خداست سپس ایستادگی کردند فرشتگان بر آنان فرود میآیند [و میگویند] هان بیم مدارید و غمین مباشید و به بهشتی که وعده یافته بودید شاد باشید» (فصلت/30). خوف و حزن که نباشد سلام و سکینه و آرامش است.
ولی خدا نه تنهاست که بترسد، نه چیزی را از کف می دهد که محزون باشد و نه خطری برای اوست. این مقام سلام است. لیله القدر باران سلام است. سوغات فرشتگان از آسمان سلام است همراه با رفع خوف و حزن. این شب فرستنده سوغات خداست و فرشته حامل سوغات است و گیرنده آن دوستان خدا هستند. سوغات را برای دوست می فرستند، نه بیگانه و غریبه. راه دوستی او باز است و درهای کرمش گشوده؛ فقط همت از این سو لازم است.