درآمدی بر فلسفه عرفان

درآمدی بر فلسفۀ عرفان: تحلیل و نقد دیدگاه های والتر استیس در کتاب “عرفان و فلسفه” بر مبنای فلسفه و عرفان اسلامی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، زمستان 1393، 230 صفحه.

چند دوره تدریس فلسفۀ عرفان با محوریت کتاب عرفان و فلسفه والتر استیس زمینه ای شد تا نگارنده معرفی، تحلیل و نقد کتاب یادشده را به عنوان گامی در معرفی فلسفۀ عرفان برعهده گیرد و با طرح نظریات بدیل اسلامی راه برای ارائه فلسفۀ عرفان تطبیقی هموار کند.
این نوشتار مشتمل بر دوازده فصل است. فصل اول به مباحث تمهیدی اختصاص دارد که در آن به طرح مسئله، انگیزۀ استیس در عرضه این پژوهش، معرفی استیس و اثرش و بیان روش تحقیق و اصول و مفروضات استیس می پردازد.
به جز فصل اول که نویسنده به مباحث مقدماتی این تحقیق می پردازد و دیدگاه های استیس را در این زمینه بررسی می کند، سایر فصل های کتاب مشتمل بر دو بخش هستند. در بخش اول هر فصل گزارشی اجمالی از مباحث و مواضع استیس ارائه می گردد. از آنجا که حجم فصول کتاب استیس نسبتاً طولانی و حاوی انبوهی از دعاوی و شواهد است، بطوری که بخاطر سپردن دیدگاه ها و ادله او برای خواننده دشوار می نماید، و مراجعه به متن برای یافتن جان کلام او وقت گیر است، ارائه چنین ملخصی سودمند خواهد بود. این سخن بدین معنا نیست که خواننده با مطالعۀ این گزارش از مطالعۀ اصل کتاب بی نیاز می شود؛ بلکه این گزارش تنها برای کسانی سودمند است که اصل کتاب را دستکم یک بار به دقت مطالعه کرده باشند.
بخش دوم از هر فصل، که با عنوان “ملاحظات” طرح شده است، عهده دار نقد نگارنده نسبت به آراء استیس و در مواردی ارائه نظریۀ جایگزین براساس حکمت و عرفان اسلامی است.
از آنجا که کتاب استیس نسبتاً مفصل است، و گزارش، تحلیل و نقد تفصیلی آن حجمی دستکم معادل حجم اصل کتاب را می طلبد، چیزی که فعلاً مقدور نیست، چاره ای جز سخن گفتن بر سبیل اشاره و اختصار نیست. از این رو، نکات نقدی و نظریات ارائه شده به نحو اشاره بیان شده بطوری که نیل به مقصود، متوقف بر آشنائی خواننده با حکمت و عرفان اسلامی و یا استفاده از توضیحات استادان صاحب نظر در این زمینه است.
این نوشتار کوششی است مقدماتی برای سامان دادن به درس فلسفۀ عرفان و کمکی به اساتید و دانشجویان علاقمند به این موضوع و پیش درآمدی بر متن درسی منقح و مطلوبی که انشاء الله در این زمینه نگاشته می شود. از این رو، تذکار اندیشوران صاحب نظر برای رفع کاستی ها و نارسایی های این اثر منّتی خواهد بود بر نگارنده و هموار کنندۀ راه برای نگارش متن درسی مناسب.
کتاب عرفان و فلسفه اثری فلسفی دربارۀ عرفان و از مقولۀ فلسفۀ عرفان است، نه اثری عرفانی. می توان گفت که استیس نخستین فیلسوفی است که فلسفۀ عرفان را به گونه ای نظام مند و با نگاهی تحلیلی ارائه کرده است. وی در این کتاب علاوه بر مباحث معرفت شناختی تجربۀ عرفانی، موضوعات اساسی فلسفۀ عرفان همچون نسبت خدا و جهان، چیستی نفس، رابطۀ عرفان و منطق، کارکرد زبان در عرفان، مرگ و جاودانگی، و نسبت عرفان با اخلاق و دین را بررسی می کند.
این کتاب از زمان انتشارش تاکنون، که بیش از نیم قرن از آن می گذرد، همواره محل رجوع و ارجاع و رد و قبول محققان غربی در مباحث مربوط به عرفان و تجربۀ دینی بوده است. بسیاری از فیلسوفان و پژوهشگران غربی بر اهیمت کتاب استیس و محوریتش در این موضوع اذعان دارند. در اینجا فقط به چند مورد به عنوان نمونه اشاره می کنم. فیلیپ بارنز می نویسد: «کتاب عرفان و فلسفۀ استیس به عنوان نقطه شروع استاندارد در هر نوع مطالعۀ جدّی عرفان است.»  پیتر مور بر آن است که «شاید بتوان گفت پس از اثر کلاسیک ویلیام جیمز، مطالعۀ فلسفی استیس تأثیر گذارترین اثر در این موضوع بوده است»  ویلیام وین رایت می نویسد: «هر نوع بررسی جدّی دربارۀ عرفان دیر یا زود باید موضعش را در برابر استیس روشن کند.»
ترجمۀ فارسی این اثر توسط آقای بهاء الدین خرمشاهی، که نخستین بار در سال 1358 شمسی منتشر شد،  نیز مورد توجه و استفادۀ ویژۀ اهل علم و معرفت در ایران قرار گرفت، بطوری که بسیاری از اساتید از آن به عنوان متن درسی دانشگاهی در مباحث فلسفۀ عرفان استفاده می کنند. کمتر اثری در این زمینه می توان دید که در آن از این کتاب استفاده و به آن ارجاع نشده باشد و از این جهت بسیار تأثیر گذار بوده است. گرچه در برخی از آثار جسته و گریخته نقدهایی از بعضی از آراء استیس شده است، اما در حد اطلاع نگارنده به رغم گذشت بیش از سه دهه از ترجمۀ این کتاب، هنوز تحلیل و ارزیابی جامعی از این اثر صورت نگرفته است.  از این رو، نظر به اهمیت و جایگاه این کتاب و مطرح بودنش در محافل علمی ایران و جهان، معرفی، تحلیل و نقد آن مفید و لازم به نظر می رسد.
باید افزود که در این نوشتار به معرفی، تحلیل و نقد آراء استیس بسنده نشده، بلکه نگارنده در بسیاری از موارد کوشیده نظریۀ ای بدیل براساس حکمت و عرفان اسلامی نیز ارائه دهد و متنی گرچه اجمالی در فلسفۀ عرفان تطبیقی در اختیار اساتید و دانشجویان و پژوهشگران این عرصه قرار دهد. ازاین رو، هدف این نوشتار هم بررسی و ارزیابی کتاب اثر گذار استیس و هم برداشتن نخستین گام در ارائه فلسفۀ عرفان تطبیقی است.
مزایای اثر استیس بسیار است. تحقیق گسترده و صبورانه، تجزیه و تحلیل عمیق عقلانی، گستردگی و جامعیت نسبی مسائل طرح شده، داوری های منصفانه، و روان بودن و دوری از اغلاق نوشتار، برخی از این مزایاست.
در کنار مزایای بسیاری که اثر استیس دارد، آگاهی اندک نویسنده از عرفان اسلامی،  استفاده از منابع دست دوم و ترجمه شده از عرفان های شرقی و برخی مفروضات و دیدگاه های فلسفی (روش شناختی، معرفت شناختی و هستی شناختی) نویسنده منشأ برخی از تحلیل ها و داوری های قابل مناقشه او هستند که نوعی کاستی محسوب می شوند.

————————————————————————————————————————————————–

محمد فنایی اشکوری عضو هیات علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در گفت‌و‌گو با خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، با اعلام این خبر درباره کتاب «درآمدی بر فلسفه عرفان» خود گفت: این کتاب در واقع تحلیل و بررسی آراء «والتر استیس» در زمینه فلسفه و عرفان است. می‌توان گفت که این کاری تطبیقی بین عرفان اسلامی و غربی است.
به گفته فنایی اشکوری، کتاب «درآمدی بر فلسفه عرفان» 230 صفحه و 12 فصل دارد که توسط انتشارات موسسه آموزش و پژوهشی امام خمینی(ره) به زودی چاپ و منتشر می‌شود.
این پژوهشگر با اشاره به محور اصلی و سرفصل مهم اثر خود تصریح کرد: کتاب عرفان و فلسفه نوشته والتر استیس سالیان سال است که ترجمه شده و در بعضی از دانشگاه‌ها در رشته فلسفه عرفان تدریس می‌شود، اما نقد و تحلیلی صحیح، کامل و جامع از این کتاب صورت نگرفته است.
وی افزود: اگر هم نقد و یا تحلیلی بر کتاب والتر استیس شده، به صورت پراکنده و گذرا بوده و نقاطی از کتاب را هدف قرار داده است. اما کل کتاب و تفکر استیس در این زمینه مورد بررسی انتثادی و تطبیقی واقع نشده است.
فنایی اشکوری گفت: در کتاب «درآمدی بر فلسفه عرفان» ابتدا گزارش و تحلیلی از کار استیس ارائه دادم و بعد به نقد آن پرداختم و در مرحله آخر دیدگاه‌های اسلامی که مرتبط با آن مباحث و موضوعات بود را مطرح کردم.
به گفته وی، عمده مباحث کتاب «درآمدی بر فلسفه عرفان» در مورد «چیستی عرفان»، «تجربه عرفانی»، «اقسام تجربه عرفانی»، «رابطه عرفان و عقل»، «رابطه عرفان و دین» و «عرفان و اخلاق» و… که در این کتاب بحث شده است.
فنایی اشکوری در پایان اظهار کرد: با توجه به اینکه کتاب والتر استیس ترجمه شده و مورد استفاده دانشجویان قرار گرفته و تنها دیدگاه‌های استیس در آن منعکس شده است، از این رو نیاز دیدم تا این کتاب را مورد نقد و بررسی و تحلیل قرار دهم. خوب است که دانشجویان با نقاط ضعف دیدگاه‌های وی آشنا شوند و همین طور دیدگاه‌های اسلامی در این زمینه را به خوبی بشناسند.

والتر ترنس استیس (Walter Terence Stace) متولد 17 نوامبر 1886 – درگذشته در 2 اگوست 1967، فیلسوف انگلیسی است که پژوهش‌های او عمدتاً در زمینه عرفان و نسبی‌گرایی اخلاقی است. او در 1932 به دانشیاری فلسفه در دانشگاه پرینستون آمریکا انتخاب شد و 3 سال بعد استاد همان دانشگاه شد. استیس را در ایران بیشتر بواسطه کتاب معروفش «فلسفه هگل» که حدود نیم قرن پیش با ترجمه حمید عنایت منتشر شد، می‌شناسند. «دین و نگرش نوین»، «وجود و نظریه شناخت»، «عرفان و فلسفه»، «تاریخ انتقادی فلسفه یونان»، «زمان و سرمدیت: جستاری در فلسفه دین» برخی دیگر از آثار این فیلسوف غربی است که در ایران منتشر شده است.