جایگاه مسجد و کارکرد آن در فرهنگ اسلامی

مسجد همچنانکه از نام آن پیداست در اصل مکان سجده  و محل عبادت است. نماز در مسجد بسیار پرفضیلت تر از نماز در مکان های دیگر است. مسلمانان ترجیح می دهند نمازشان را حتی المقدور در مسجد اقامه کنند.

جایگاه مسجد و کارکرد آن در فرهنگ اسلامی
گفت و گو با محمد فنائی اشکوری  خبرگزاری شبستان 31/2/1393

1.    در ادوار گذشته تاریخ اسلام، مساجد به عنوان مرکز و محور تولید علم در جامعه اسلامی محسوب می شدند، به نظر شما امروز چگونه می توانیم این کارکرد را به مساجد باز گردانیم.
2.    بسیاری از جلسات طلاب در مساجد برگزار می شود، به نظر شما برای بسط این کارکرد در میان دانشگاهیان باید چه اقداماتی را در دستور کار قرار داد؟ نقش وحدت حوزه و دانشگاه را در این رابطه چگونه ارزیابی می کنید
3.    بسیاری از مباحث فلسفه اسلامی حاصل تشکیل جلسات درس و بحث در مساجد بوده است، برای احیای این سنت حسنه چه راهکارهایی را پیشنهاد می کنید.
بسم الله الرحمن الرحیم.
مسجد همچنانکه از نام آن پیداست در اصل مکان سجده  و محل عبادت است. نماز در مسجد بسیار پرفضیلت تر از نماز در مکان های دیگر است. مسلمانان ترجیح می دهند نمازشان را حتی المقدور در مسجد اقامه کنند. محل اصلی برگذاری نماز های جماعت مسجد است؛ از همین رو مساجد امام جماعت دارند. البته عبادت خدا منحصر به نماز نیست، بلکه دعا و تلاوت قرآن نیز عبادت است و مساجد همواره مکان دعا و نیایش و تلاوت قرآن بوده است. آموختن معارف دینی هم خود عبادت است و هم مقدمه و شرط لازم سایر عبادت ها، از این رو همیشه مساجد محل آموزش معارف دینی، و فقه و تفسیر و حدیث بوده است. از مهمترین برنامه های مساجد در طول تاریخ، برگذاری مجالس وعظ و خطابه دینی بوده و عامه مردم معارف دینی و تربیت اسلامی را از مجالس وعظ مساجد می آموخته اند. در مساجد شیعیان علاوه بر عبادت و تعلیم و تعلم دینی، محافل بزرگداشت و سوگواری اهل البیت (ع) هم برگذار می شود. از آنجا که مساجد تنها محل یا مهمترین محل گردهم آیی مسلمانان بود، بسیاری از مشکلات عمومی در مساجد حل و فصل می شد. گاهی حتی قضاوت در مسجد صورت می گرفت. از کارکرد های دیگر مساجد این بود که در آَنها حلقه های درس های دینی و حتی علوم دیگری که مورد نیاز جامعه مسلمین بود مثل طب و هیئت و ریاضی تشکیل می شد. مساجد کانون های اصلی عبادت، تعلیم و تعلم و مدیریت جامعه محسوب می شد.  در جاهایی و در برهه هایی از تاریخ، مسجد مرکز همه کارهایی بود که یک دولت برعهده دارد. در زمان رسول خدا (ص) مسجد چنین نقشی داشت. مدیریت جامعه و برنامه های خرد و کلان اجتماعی مثل تنظیم امور سیاسی، اقتصادی و نظامی در مسجد صورت می گرفت. مسجد خانه مردم و محل رفع مشکلات مردم بود. در انقلاب شکوهمند اسلامی ایران مسجد نقش کانونی را داشت. در مسجد روشنگری می شد، پیام امام خمینی (ره) به گوش مردم می رسید، هسته های انقلابی شکل می گرفت و تظاهرات به راه می افتاد.
موضوع قابل تامل این است که آیا لازم است امروزه مساجد همان کارکردهای گذشته را داشته باشند یا باید در این زمینه تامل و تجدید نظر کرد. یکی از عللی که در گذشته کارهای یادشده در مساجد انجام می گرفت این بود که جا و مکان دیگری برای اینگونه برنامه ها وجود نداشت. جامعه به آن حد از پیچیدگی نرسیده بود که برای هرکاری نیاز به اداره و سازمان خاصی باشد و در هر حال چنین چیزی شکل نگرفته بود. از آنجا که امروزه برای بسیاری از اموری که در گذشته در مساجد انجام می گرفت، سازمان ها و ادارات و مکان های دیگری در نظر گرفته شده است، شاید لازم و اساسا ممکن نباشد همه آنچه را که در گذشته در مساجد انجام می شد امروزه نیز به همان شکل در مساجد انجام گیرد. امروزه نهادهایی مثل مدرسه، دانشگاه، شهرداری، محاکم قضایی و مراکز نظامی و انتظامی شکل گرفته که هر یک در زمنیه کار خود ایفای نقش می کنند. از این رو نیازی نیست که این امور دوباره به مسجد بازگردانده شود.
اما دو نقش اساسی هست که جایگاه اصلی آن همیشه مسجد است. اول عبادت است که اساسا مسجد برای آن تأسیس شده است. متاسفانه این نقش مهم نیز تا حد زیادی از مسجد گرفته شده است. بسیارند کسانی که نماز را در منزل یا محل کار اقامه می کنند و بسیاری از مساجد و نماز جماعت ها متاسفانه در هنگام نماز خلوت هستند. برای این مشکل باید فکری کرد، نه برگذاری کلاس فلسفه و امثال آن در مسجد. جا برای آن گونه برنامه ها کم نیست. دانشگاه ها و مدارس علمیه این نقش ها را ایفا می کنند، اما خلوت مسجد از نمازگذار نگران کننده است. نیایش و تلاوت قرآن هم باید در مساجد رونق داشته باشد. خوشبختانه در سال های اخیر برگزاری مراسم قرائت قرآن و اعتکاف در مساجد رویداد مبارکی است که خوب است گسترش و تعمیق پیدا کند.  شرافت مسجد به عبادتی است که در آنجا انجام می گیرد، نه به معماری و کاشی کاری و شکوه ظاهری آن. اهمیت مسجد الحرام و مسجد النبی به این است که محل برترین و خالصانه ترین عبادت مقرب ترین عبد خدا و رسولش (ص) بوده است. عبادت های مولی علی (ع) است که به مسجد کوفه را بر دیگر مساجد برتری داده است.
نقش دوم مسجد که باید احیا و تقویت شود تعلیم و تربیت دینی عمومی است. مدرسه و دانشگاه و حوزه های علمیه هریک مختص گروه ها و اقشار خاصی هستند. درس ها ی تخصصی و تحقیقات علمی در این مراکز علمی انجام می گیرد؛  اما مسجد باید محل تعلیم و تربیت دینی عمومی باشد. عموم مردم از باسواد و بی سواد، بزرگ و کوچک و زن و مرد مسلمان باید بتوانند از برنامه های مساجد برای ارتقای سطح معارف دینی، معنویت و اخلاق استفاده کنند. این کاری است که در هیچ نهاد و سازمان خاصی نمی تواند صورت گیرد. مساجد و برنامه های دینی و فرهنگی آنها باید بگونه ای جذاب باشد که بتواند همه اقشار بویژه نوجوانان و جوانان را جذب کند. جوانی که با مسجد در ارتباط و رفت آمد باشد و نیازهای معنوی و اخلاقی او در آنجا تامین شود از بسیار ی از آسیب های جامعه امروز در امان خواهد بود. مسجد می تواند مردمی ترین و کارآمد ترین رسانه فرهنگ ساز باشد.
اینها نقش های ذاتی و همیشگی مسجد به حساب می آیند. اما دیگر نقش ها تابع شرایط و زمان و مکان است. امروزه هم در کشورهایی که مسلمانان در اقلیت بسر می برند مسجد می تواند نقش وسیعتری برای مجمتع مسلمانان داشته باشد. در برخی از شهرهای اروپا و آمریکا مساجد مسلمانان مراکز اصلی گردهمایی مسلمانان و حافظ وحدت و هویت آنهاست و علاوه بر برنامه های عبادی و دینی بسیاری از برنامه های اجتماعی، فرهنگی و آموزشی آنها در مساجد برگذار می شود. در برخی از روستا ها نیز مسجد نقش محوری در اداره امور روستا دارد. این سعه و ضیق در نقش مسجد تابع شرایط بیرونی است و لازم نیست مسجد در همه جا نقش یکسانی داشته باشد. اما آنچه که همیشه و همه جا باید از مسجد انتظار داشت این است که محل مناسبی برای برگذاری عبادات و مراسم دینی و تعلیم و تربیت عمومی دینی باشد که باید برای آن فکر و برنامه ریزی کرد.
در نگاه توحیدی قداست منشأی جز خداوند ندارد. اوست که قدوس است. “سبوح قدوس ربنا و رب الملائکه والروح.” در این نگاه همه عالم مقدس است، چون جلوه و آیه حق تعالی است. اما هرچیزی که با او نزدیک تر باشد مقدس تر است. هرچیزی، هر کسی، هر مکانی و هر زمانی اگر قداست خاصی دارد با انتساب ویژه ای است که به خداوند دارد. قداستی که ملائکه و انبیا و اولیا دارند بخاطر تقربشان به مرکز و معدن قدس است. مسجد هم از همین باب مقدس است. مسجد چون محل عبادت خداست مقدس است و چون برترین کار در این عالم عبودیت است و هدف خلقت هم عبودیت است، “ما خلقت الجن والانس الا لیعبدون”، مسجد مقدس ترین مکان است.
چیزی نمی تواند و نباید جای مسجد را بگیرد. البته مسجد به جهت قداستش برخی احکام فقهی دارد که باید رعایت شود. هر کسی در هر حالی نمی تواند وارد مسجد شود، پاک کردن مسجد واجب است وهمینطور برخی احکام دیگر. هم مسجد باید طاهر باشد و هم اهل مسجد. آنجا جایگاه مطهرون است.  از این رو برخی محدودیت ها در استفاده از مسجد وجود دارد. به این جهت تدریجا در جامعه اسلامی مکان های دیگری در کنار مسجد تاسیس شد، مثلا حسینیه برای عزاداری حضرت سیدالشهدا که همه بتوانند بدون محدودیتی در آن شرکت کنند یا اهل تصوف خانقاه را برای کارکردهای مختلف تاسیس کردند. اما آنچه مهم این است که این گونه مکان ها نباید جایگزین مسجد یا موجب کم رونق شدن مسجد شوند.