آنچه همه باید بخوانیم

آنچه همه باید بخوانیم

محمد فنائی اشکوری

 

چنانکه میدانیم و بارها شنیده ایم  وضع مطالعه در کشور ما اسفبار است و آمار مطالعه در میان ما از بسیاری از کشور ها در این زمینه پایین تر است. عمدۀ خرید و فروش کتاب و مطالعه ما مربوط به کتاب های درسی و کمک درسی است که در حقیقت مطالعه به معنای مطلوب و معقول آن نیست. این مطلب بارها طرح می شود و از بابت آن اظهار تأسف می شود و جای تأسف هم دارد.

اما مطلب بسیار مهمی که به آن توجه نمی شود این است که مشکل ما در باب مطالعه بسی بزرگتر از پایین بودن آمار مطالعه است. مشکل بزرگتر آن است که  بخش مهمی از آن مقدار هم که مطالعه می شود مطالعۀ سودمندی نیست، بلکه حتی زیانبار است.  مگر مطالعۀ هر کتابی خوب و سودمند است؟

گاهی مطالعه نکردن بسیار بهتر از مطالعۀ کتاب و نوشتار زیانبار و منحرف کننده است. آیا مطالعه کتابی که انسان را به پوچی برساند خوب است؟ آیا مطالعۀ کتابی که انسان را به خودکشی وادارد سودمند است؟ آیا مطالعۀ کتابی که انسان را از نظر اعتقادی دچار انحراف و کج اندیشی کند مفید است؟ آیا مطالعه ای که اخلاق و ادب و ایمان را متزلزل کند خوب است؟ آیا مطالعه ای که زمینۀ خیانت همسران به یکدیگر را فراهم کند یا باعث طلاق و جدایی شود خوب است؟ آیا مطالعه ای که غیرت دینی و ملی را از انسان بگیرد خوب است؟ آیا مطالعه ای که موجب اختلاف و نفاق و تفرقه شود خوب است؟  آیا مطالعه ای که انسان را بی هویت کند و تقلید از بیگانگان و بیگانه پرستی را تقویت کند خوب است؟ شوربختانه اکثر کتاب های پرفروش و پر مطالعه در کشور ما کتاب هایی است که خواند آنها چنین پیامدهای تلخی را دارد.  البته این سخن اخصاص به مطالعۀ کتاب ندارد، بلکه درباره هر رسانه ای صادق است، مانند فضای مجازی، فیلم، موسیقی و….

تقلید آفت تفکر و دشمن هویت و شخصیت آدمی است. متأسفانه تقلید در جامعه ما بدجوری مد شده و از نشانه های روشنفکری به حساب می آید. مد شده است که مطالعه خوب یعنی مطالعه رمان های خارجی و کتاب خوب یعنی کتاب نویسندگان خارجی یا کتاب نویسندگان داخلی مقلد خارجی ها. در رسانه ها وبویژه در صدا و سیما نیز متاسفانه این امر هر روز و هر ساعت تبلیغ می شود و معمولا یک به اصطلاح سلیبریتی را می آورند و او با نام بردن از یک یا چند نویسندۀ خارجی و ذکر نام چند رمان خارجی پز می دهد و ادا و اطوار روشنفکری در می آورد و به این شیوه حس حقارت خود را جبران می کند. من مخالف مطالعه کتاب های خارجی نیستم و خودم نیز از این کتاب ها می خوانم و گاه کتاب های خوب نویسندگان خارجی را هم به دوستان معرفی می کنم. اما در اینجا یک امّای بزرگ هست. حاصل آن اما این است که اول کتاب های فرهنگ و سنت خودت را بخوان، آنگاه برو سراغ کتاب های دیگر.

خوشبختانه فرهنگ ما در بسیاری از زمینه ها مانند ادبیات، عرفان و فلسفه از  غنی ترین و افتخارآمیز ترین فرهنگ های جهان است. اگر قرار است مطالعه کنیم نخست کتاب های فرهنگ خودمان را بخوانیم، سپس برویم سراغ فرهنگ های دیگر، آن هم با چشم باز و آگاهانه، نه با چشم بسته و از روی تقلید.

پر فروش بودن یک کتاب لزوما ربطی به خوب بودن و مفید بودن آن کتاب ندارد. بسیاری از اوقات پرفروش بودن یک کتاب نتیجۀ ابتذال کتاب و ساده لوحی خوانندگان آن است.

به عنوان نمونه اخیرا یک رمان خارجی را که ترجمه شده و در ایران هم بسیار مورد استقبال قرار گرفته است خواندم. هیچ برجستگی در آن ندیدم. در این کتاب که در ظاهر یک داستان معنوی را تعقیب می کند، آنچه نویسنده در صدد القای آن است موجه جلوه دادن خیانت زن به شوهر و از بین بردن قبح آن و بلکه رنگ روشنفکرانه و حتی معنوی دادن به آن است. نویسنده که خود یک زن است تمایلات  شخصیش را به صورت یک داستان به اصطلاح عرفانی عرضه کرده است.

کتاب خواندن مانند غذا خوردن است؛ هر غذایی را که انسان می بیند بدون تحقیق و اطمینان یافتن از سلامت آن نباید بخورد. قرآن کریم در این زمینه به ما تعلیم می دهد: «فلینظر الانسان الی طعامه.» انسان باید به طعامش نظر کند. هر چه را دید چشم بسته نبلعد. بله، غذا عامل حیات و زندگی و قوت یافتن است، اما غذاهایی هست که انسان را ضعیف و بیمار و حتی راهی گورستان می کند. اتفاقا یکی از امامان ما این آیه را بر غذای علمی تطبیق کرده و فرموده است که به سخن هر گوینده ای نباید گوش داد و دانش را از هرکسی نباید آموخت. البته معنای این سخن این نیست که هر کتابی که نویسندآن ایرانی باشد خوب است. ابدا ،در ایران نیز کتاب های بی فایده و حتی مضر بسیار نوشته می شود. بسیاری از نویسندگان جدید ما سخنگوی نویسندگان دست سوم غربی و بلندگوی آنها هستند.

کتاب را باید با چشم باز انتخاب کرد. حتی اگر انسان در حین مطالعه تشخیص دهد که کتاب ارزش خواندن ندارد خوب است رهایش کند و عمر گرانبهایش را بیهوده تلف نکند. به علاوه کتاب را باید نقادانه خواند. خواندن  یک کتاب هرگز به معنای پذیرفتن همه نظرات نویسنده نیست. نقد و تفکیک سره از ناسره علامت بلوغ و رشد فکری خواننده است.

خلاصه سخن این است که باید مطالعه کنیم، اما نه هر مطالعه ای. باید کتاب بخوانیم اما نه هر کتابی. نخست کتاب های خوب فرهنگ خودمان را بخوانیم سپس به سراغ آثار فرهنگ های دیگر برویم، چنانکه اگر قرار است گردشگری کنیم نخست زیبایی خیره کننده و متنوع کشور خودمان را ببینیم؛بعد اگر توانستیم به جاهای دیگر برویم. اگر قرار است ادیان و مذاهب را مطالعه و بررسی کنیم نخست دین خود را بشناسیم، سپس به ادیان دیگر بپردازیم. اگر قرار است به بشریت خدمت کنیم، اول به مردم کشور خود خدمت کنیم و کشور خود را آباد کنیم، سپس به دیگران بپردازیم و تو خود این اصل را در موارد دیگر تطبیق کن.  منظورم این نیست که اول همه کتاب های ایرانی را بخوانیم و سپس به مطالعه کتب خارجی بپردازیم؛ منظور این است که ابتدا با خواندن آثار ایرانی و اسلامی با فرهنگ خود بقدر لازم آشنا شویم، آنگاه کتب دیگر را بخوانیم. هر کتاب خوبی از هر فرهنگ و کشور باشد ارزش خواندن دارد، اما اولویت را به فرهنگ و سنت خود بدهیم.

بسیاری از  کتاب ها ارزش یک بار خواندن را ندارند؛ کتاب هایی هم هست که بارها و بارها باید آنها را مطالعه کرد.

بد نیست به موضوع رمان هم اشاره ای داشته باشیم. رمان های آموزنده و الهام بخش و ناشی از تفکر مانند بینوایان ویکتورهوگو یا آثار تولستوی و داستایفسکی البته ارزشمند هستند و مطالعه آنها مفید  است.  اما هر رمانی و در واقع اکثر رمان ها ارزش مطالعه کردن ندارند. مطالعه رمان اگر به صورت اعتیاد درآید نه تنها سازنده نیست بلکه زیانبار است. عمر بسیار کوتاه است و نباید بدون تفکر و محاسبه آن را تلف کرد. بسیاری از رمان های مشهور و پرخواننده در میان جوانان کشور ما مبتذل هستند و در مطالعه آنها هیچ خیری نیست، بلکه گاهی آثار مخرب اخلاقی و فرهنگی دارند.

به استثنای برخی رمان های فاخر، بنده شخصا مطالعه زندگی نامه انسان های اندیشمند، مصلح، فداکار و معنوی را بر مطالعه رمان ترجیح می دهم. زندگی نامه انسان های موفق توصیف واقعیت است و می تواند الهام بخش و درس آموز باشد، اما رمان حاصل تخیل نویسنده است و در بسیاری از موارد با جهان واقع فاصله دارد. تاکید می کنم با مطالعه رمان مخالف نیستم و مطالعه رمان های حکیمانه را ضروری و بسیار مفید می دانم. به اما ها و قید هایی که گفتم باید توجه کرد.

نکته آخر این است که نباید خود را به مطالعه آثار یک سنت، یک جریان فکری، یک شخص یا چند نویسنده همفکر محدود کرد. گاهی خوب است آثاری کسانی را که فکر و سلیقه و نظرشان با ما متفاوت است بخوانیم. البته هر مطالعه ای باید نقادانه و با چشم باز باشد، چه مطالعه آثار همفکران ما و چه آثار کسانی که با ما همفکر نیستند. تنوع در مطالعه افق دید انسان را وسعت می بخشد. پایبندی به استدلال و حجت معتبر و نقادی و طرح پرسش می تواند ما را از قبول نظریات ناصواب تاحد زیادی حفظ کند.

در ادامه برخی از کتاب هایی که خود مطالعه کرده ام (کل کتاب یا بخش هایی را به مناسبت تحقیقاتم) و مناسب برای مطالعه هستند را در این فضا به خوانندگان عزیز معرفی و پیشنهاد کنم.  کتاب هایی که معرفی می کنم اغلب آنها برای بزرگسالان اهل مطالعه در زمینه اخلاق، معارف اسلامی، عرفان، فلسفه، ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی مناسب است.

اما چند نکته را در این باره یاداوری می کنم: اول اینکه معنای این معرفی این نیست که این کتابها بهترین کتابهای عالمند. دوم معنایش این نیست که همه نویسندگانی که ذکر شده اند یا محتوای همه این کتابها از هر جهت تایید می شوند. سوم اینکه مراد این نیست که همه دانستی های لازم و ضروری در این کتاب ها آمده، به عبارت دیگر اصلا این یک فهرست جامعی نیست. چهارم اینجا در صدد ارائه سیر مطالعاتی و ترتیب مطالعه کتاب نیستم. پنجم تنها مقصود این است که اینها کتابهای مفیدی برای مطالعه هستند و مطالعه آنها را پیشنهاد می کنم. امیدوارم در آینده بتوانم فهرست مفیدتر و جامعتری را معرفی کنم.

 

آخرین آواز قو/ علی ابوالحسنی منذر

اخلاق در قرآن/ مصباح یزدی

آذرخش کربلا/مصباح یزدی

آشنائی با علوم اسلامی/مرتضی مطهری

اعترافات/آگوستین قدیس

آغازی بر یک پایان/سید مرتضی آوینی

انسان 250 ساله/سید علی خامنه ای

برادران کارامازوف/داستایفسکی
سفرنامه/ناصرخسرو
مجموعه مصنفات فارسی سهروردی جلد سوم/سید حسین نصر
خاک های نرم کوشک/ سعید عاکف
شمس الوحی تبریزی/جوادی آملی
فاطمه فاطمه است/علی شریعتی
گنجیة اسرار/عمان سامانی
علم و دین/ایان باربور

به رنگ صبر/فاطمه نقوی

بوستان/سعدی

پله پله تا ملاقات خدا/عبدالحسین زرین کوب
از کوچه رندان/عبدالحسین زرین کوب

تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا پایان قرن نهم هجری/رسول جعفریان

تاریخ علم/دامپی یر ترجمه عبدالحسین آذرنگ

تفکر فلسفی/محمد فنائی اشکوری

جنگ و صلح/تولستوی

جهانبینی اسلامی (مجموعه آثار 2)/شهید مرتضی مطهری
کشکول/شیخ بهایی
مثنوی نان و حلوا/شیخ بهایی
موش و گربه/عبید زاکانی
خسی در میقات/آل احمد
مشکات الانوار/ابوحامد غزالی
شکوی الغریب/عین القضات همدانی
تاریخ/بیهقی
مجموعه اشعار/سید حسن حسینی

حدیث پیمانه/حمید پارسانیا

حکمت و معیشت/عبدالکریم سروش

خون دلی که لعل شد/محمد علی آذرشب

در خدمت و خیانت روشنفکران/جلال آل احمد

در صحبت حافظ/حسین الهی قمشه ای

درآسمان معرفت/حسن حسن زاده آملی

درآمدی بر تاریخ فلسفه اسلامی/محمد فنائی اشکوری

درآمدی بر تاریخ فلسفه غرب/محمد فنائی اشکوری

دریای جان/هلموت ریتر
مهرتابان/محمد حسین حسینی طهرانی
لب لباب مثنوی/ملاحسین کاشفی
المنقذ من الضلال/محمد غزالی

دیوان شعر/محمد اقبال لاهوری

روح مجرد/محمد حسین حسینی تهرانی

زندگی نامه علمی دانشمندان اسلامی/جمعی از نویسندگان

سه حکیم مسلمان/سید حسین نصر

سیدجمال الدین حسینی/محمدجواد صاحبی

شرح صدر/محمدرضا نعمانی
غربزدگی/جلال آل احمد

شیعه در اسلام/علامه طباطبایی

صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست/رسول جعفریان

طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن/سید علی خامنه ای

علل گرایش به مادیگری/مرتضی مطهری
کلیات اشعار/نظامی گنجوی
اوصاف الاشراف/نصیر الدین طوسی
آغاز و انجام/نصیرالدین طوسی
بینوایان/ویکتور هوگو
بهشت گم شده/جان میلتون
کلیله و دمنه/با تحقیق مجتبی مینوی
شرح مثنوی معنوی/فروزانفر و شهیدی
تاریخ فلسفه اسلامی/هانری کربن
خدمات متقابل ایران و اسلام/مرتضی مطهری
تاریخ ادبیات ایران/ذبیح الله صفا
شرح چهل حدیث/امام خمینی
در صحبت قرآن/حسین الهی قمشه ای

فتوت نامه سلطانی/واعظ کاشفی

فرار از مدرسه/عبدالحسین زرین کوب
دروس معرفت نفس/حسن زادۀ آملی

فروغ ابدیت/جعفر سبحانی
گلشن راز/محمود شبستری
در پرتو نور/محمد تقی مصباح یزدی

فلاسفه بزرگ/براین مگی

فیه مافیه/جلال الدین مولوی
مجموعۀ کامل اشعار/قیصر امین پور
حیات عارفانۀ امام علی/عبدالله جوادی آملی
کیمیای سعادت/محمد غزالی

قابوسنامه/قابوس بن وشمگیر

گزیده تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهداء/مهدی پیشوایی

گلستان/سعدی
مرصاد العباد/نجم الدین کبری

مسائل فلسفه/برتراند راسل

مصباح الهدایه/عزالدین محمود کاشانی

معراج السعاده/احمد نراقی

مقالات/شمس تبریزی
سیری در نهج البلاغه/مرتضی مطهری

مولوی نامه/جلال الدین همایی

نا (زندگینامه شهید صدر)/مریم برادران

نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت/سید حسین نصر